در سومین و آخرین جلسه «صهبای عرفان اسلامی در جام چینی»، نخست شخصیت‌های دخیل در تألیف و تبیین و ترجمۀ متن «کنوزالنصوص» (بِن‌جْینگ 本經) از لیو جی (劉智) معرفی شد. نام لیو جی در شرحِ مَا لیِن‌یوئِن به صورت «صالح قیلیان» آمده است که صالح نام اسلامی او و قیلیان صورت معرّب جیِه‌لیِن (介廉) است که نامِ تکریمی (دْزی 字) اوست. لیو جی یا لیو جیِه‌لیِن (1660-1739 م.) کتاب «روح و عقل در اسلام» یا «حکمت اسلامی» (تیِن‌فانگ سْینگ‌لی 天方性理) را در سال 1704 م. تالیف کرد. این کتاب شامل دو بخش کلّی است، یکی «کنوزالنصوص» (بِن‌جْینگ 本經) و دیگری «شرح کنوز و دوایر». بخش نخست این کتاب منظومه‌ای غیرمقفّی است به سبک کتب مقدّس (جْینگ 經) موجز در ادیان سه‌گانه، مانند در کتاب «مرکز بی‌تغییر» (جُّنگ‌یُنگ 中庸) در تعلیم کنفوسیوسی یا سوتْرۀ دل (سْین‌جْینگ 心經) در تعلیم بودایی یا دفتر صفا و سکون (چْینگ‌جْینگ جْینگ 清靜經) در تعلیم دائویی. «کنوز النصوص» که غایت ظرافت در بلاغت و حقایق و دقایق معرفت در آن مشهود است، برداشتی آزاد است از چهار کتاب در تصوف و دو-سه کتاب در جهان‌شناسی و تفسیر. بخش دوم این کتاب شامل نمودارهایی است که لیو جی برای معانی و مفاهیمی رسم کرده است که در بخش «کنوز» طرح شده بوده است، افزون بر شرح نسبتاً مفصّل خودِ لیو بر آن نمودارها. مرید، یار و حامیِ لیو جی، هِی مینگ‌فِنگ (黑鳴鳳؛ 1662-1722) که صاحب‌منصب لشگری بلندپایه‌ای بود، شرحی بر «کنوز النصوص» نوشت که شامل تعالیمی می‌شد که او از جلسات درس خودِ لیو جی آموخته بود. شرح او، مهمترین شرح بر «کنوز» است و «کنوز» خود شاید مهمترین کتاب تعالیم حکمی و عرفانی مسلمانان چین به شمار می‌رفته است. مع الاسف شرح مینگ‌فِنگ هرگز چنان که شایستۀ آن است، مورد توجه پژوهشگران روزگار ما نبوده است. مَا دِه‌سْین (馬德新) در سال 1844 بخش «کنوزِ» این کتاب را با عنوان «فصول خمسه» به عربی ترجمه کرد و نظر به توضیحات خود لیو جی در بخش دوم کتاب، شرحی هم بر آن ترجمه افزود. مَا لیِن‌یوئِن (馬聯元) که شاگرد مَا دِه‌سْین بود، نیم‌قرن پس از او، بر همان سیاق، ترجمه و شرح عربیِ بسیار مفصّل‌تری از این کتاب با عنوان «شرح اللطائف» منتشر ساخت. بخشی از فصل یکم «کنوز النصوص» به همراه دو ترجمۀ سنّتی عربی مذکور و ترجمۀ فارسی از طریق این لینک قابل دانلود است.
تصویری از ما لیِن‌یوئِن و شاگردان وی
بخش نخست «کنوز النصوص» دربارۀ آفرینش ملکوتی و مُلکیِ عالم کبیر سخن می‌گوید. هنر سترگ لیو جی در تدوین این کتاب آن است که در عین حال که «کنوز» سرشار از اصطلاحات نوکنفوسیوسی، دائویی و بودایی است، هویت اسلامی و صوفیانۀ خود را حفظ می‌کند، چنان که او مثلاً از تعبیر نوکنفوسیوسی لی (理؛ مبدأ، مبادی) بهره می‌جوید، برای اشاره به مفاهیم اسلامی، مانند تعبیر جِن‌لی (真理؛ مبداء حقیقی) که برای نوکفنوسیوسی‌ها مفهوم مایۀ حقیقی و اصلیِ عالم فوق طبیعت را تداعی می‌کند و برای صوفیان چین مفهوم حقیقت محمّدیه را؛ یا تعبیر ژِن‌تیِن‌لی (人天理؛ مبادی انسان و آسمان) که تعبیری آشنا برای نوکنفوسیوسی‌هاست که دالّ است بر حقیقت مصدریِ هر چیز چه در انفس (انسان)، چه در آفاق (آسمان)، و ما لیِن‌یوئِنِ مسلمان، آن را ترجمه می‌کند به «ملکوت الانسان و السماء». مثال دیگر تعبیر کردن از «ذات» به صورت بِن‌تی (本體؛ ذات-بُن) و «صفات» به شکلِ میائویُنگ (妙用؛ کاربست‌های رازآمیز) که سخت یادآور بعضی تعابیر بودایی مادْهیَمیکَه و اصطلاحاتی است که عارف بزرگ دائویی چِنگ سْوئِن‌یینگ (成玄英) و شاگردان او در تصانیف خود به کار می‌بردند.
نموداری از کتاب شرح الطائف مَا لیِن‌یوئِن، بر اساس نمودار لیو جی مبتنی بر کتاب مرصاد العباد
بخش‌هایی از «کنوز» و شرح مینگ‌فِنگ:
نص: چون آن یگانه مضمّن ده‌هزاران است، کاربست‌های رازآمیز (=صفات) در او مندمج است.
شرح: مقصود از رازآمیز، تجلّیات مکنون الهی است. مقصود از کاربست، انطوای علم و قدرت در ذات است و این همان لی (理؛ مبادی) است. هوئِن (اندماج) یعنی [مرتبۀ] جدایی‌نایافتگی. مقصود از کلّ عبارت آن است که خداوندگار حقیقی (=الله) ذات یگانه‌ای است که صفات بسیار در او منطوی است. از علم و قدرت چیزی نیست که در برِ او نباشد و اینها هیچ کدام قابل رؤیت نیست.
...
نص: مبداء راستین سریان یافت و امر کرده شد بر ظهور صادر نخست.
شرح: این کلمه دلالت می‌کند بر سرآغازِ آفرینشِ خداوندگار حقیقی (=الله). مبادی راستین همان کاربست‌های رازآمیز (=صفات) باشند. به اعتبار آنکه در انطوای ذات باشند، آنها را صفات گویند و به اعتبار آنکه در افعال حرکت می‌کند، آنها را مبادی خوانند. سریان به معنی حضور در همه‌جا و نفوذ در هر چیز است. امر همان حُکم است و ظهور همان تجلّی است. یوئِن (نخست) واجد دو معنی بزرگ بودن و آغازین بودن است و مقصود از هُوَا (صادر) استبدال در سیر ظهور است.
در بخش دیگر این جلسه، نگاهی گذرا کردیم به ترجمۀ سورۀ فاتحه در نخستین ترجمۀ قرآن کریم به زبان چینی توسط مَا دِه‌سْین. این ترجمه به عنوان نخستین تجربۀ چینیان در ترجمۀ این کتاب آسمانی به زبانی با مضایق فراوان دستوری، ترجمه‌ای نسبتاً دقیق به شمار می‌رود. مانند بسیاری از کتب حکمی و عرفانی که مسلمانان چین تألیف کرده بودند و حاوی اصطلاحات بسیار از سنن حِکمی چین بوده است، مَا دِه‌سْین نیز در ترجمۀ خود از قرآن کریم از بسیاری از آن اصطلاحات بهره جسته است. بررسی و تحلیل الفاظ و اصطلاحات ترجمۀ ما دِه‌سْین از سورۀ فاتحه به چینی، به همراه ترجمۀ فارسی از آن ترجمه از طریق این لینک قابل دانلود است.
هر یک از متون متعددی که در این دوره از پیش نظر گذشت، نیازمند تبیینات بسیار و غور در معانی است که از گنجایش این کارگاه سه جلسه‌ای خارج بوده است. امّا امیدواریم که مقصود اصلی ما از برگزاری این جلسات، یعنی حصول آشنایی اجمالی با یک سنّت حکمی و عرفانی مهم که از تعامل معارف صوفیانه و تعالیم فرزانگان چین حاصل شده است، یا به تعبیر دیگر، چشیدن جرعه‌ای از بادۀ علم تصوف در جام حکمت چین، تحقّق یافته باشد.